Οικογένεια: Όρια, Συμμαχίες και Συμπτώματα

Πολλές φορές στις οικογένειες που συναντώ αποτελεί θέμα διαπραγμάτευσης η οριοθέτηση της συμπεριφοράς των παιδιών. Τοποθετήσεις όπως «Το παιδί ζητάει επίμονα πράγματα», «Δεν ακούει στους κανόνες που προσπαθώ να θέσω», ανησυχούν ιδιαίτερα τους γονείς και τους προσκαλούν σε μια προσπάθεια αλλαγής του τρόπου που σχετίζονται τα μέλη μεταξύ τους.

Ωστόσο, τα όρια είναι μια έννοια ιδιαίτερα παρεξηγημένη. Υπάρχουν σκέψεις όπως το ενδεχόμενο το παιδί να ματαιωθεί ή να στεναχωρηθεί όταν οι γονείς απαντούν με «όχι» στα αιτήματά του. Ακόμη πολλοί γονείς αναρωτιούνται αν είναι αρκετά “καλοί”, αν στερούν από το παιδί τους, στα πλαίσια της οριοθέτησής του, πράγματα που μπορούν να του προσφέρουν.

Τι είναι όμως τα όρια, πότε μεταβάλλονται και τι αλλαγές επιφέρουν; Μια οικογένεια είναι ένα δυναμικό σύστημα που λειτουργεί μέσω του τρόπου που τα μέλη του -συνολικά- προτιμούν να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Ένα οικογενειακό σύστημα αποτελείται από διάφορα υποσυστήματα. Είναι αρχικά το συντροφικό υποσύστημα που αποτελείται από το ζευγάρι, στη συνέχεια ακολουθεί το γονεϊκό υποσύστημα και, τέλος, το αδερφικό υποσύστημα. Από μόνη της η δομή της οικογένειας έχει μια ιεραρχία, με το ζευγάρι αρχικά να διαπραγματεύεται τους τρόπους σχετίζεσθαι στο συντροφικό του ρόλο και στο τρόπο άσκησης της γονεϊκότητας, η οποία και αποτελεί μια διαρκώς εξελισσόμενη διαδικασία. Τα όρια ενός υποσυστήματος είναι οι κανόνες που καθορίζουν ποιος και πως συμμετέχει στο υποσύστημα.

Πολλές φορές όμως οι συνθήκες ζωής καθώς και οι προκλήσεις που φέρουν τα μεταβατικά στάδια αλλαγής, οδηγούν σε ανακατάταξη των ρόλων της οικογένειας με σκοπό να έρθει μια ισορροπία. Από τις πιο κοινές θέσεις ενός παιδιού σε ένα οικογενειακό σύστημα, που αντιμετωπίζει δυσκολίες, είναι εκείνη του «γονεοποιημένου παιδιού». Είναι το παιδί εκείνο που καλείται να πάρει τη θέση ενός ενήλικα, να φέρει τις ισορροπίες στην οικογένεια και να βρίσκεται σε θέση διαμεσολαβητή ανάμεσα στο ζευγάρι ή/και στα υπόλοιπα αδέρφια. Την ίδια στιγμή, το παιδί εκείνο μπορεί να φέρει ένα σύμπτωμα (π.χ. στέρηση τροφής, άγχος, απόσυρση), το οποίο και τελικά θα οδηγήσει τους γονείς να αναζητήσουν βοήθεια. Εκείνη τη στιγμή θα αναρωτηθούμε με την οικογένεια, τι εξυπηρετεί το σύμπτωμα αυτό; Στις περιπτώσεις στέρησης τροφής, για παράδειγμα, μπορεί να είναι μια προσπάθεια του παιδιού να ελέγξει «τον κόσμο του» μέσω του ελέγχου του σώματός του, καθώς θεωρεί πως είναι το μόνο πράγμα που είναι υπό τον έλεγχό του, καθώς βρίσκεται σε μια κατάσταση χωρίς τη θέλησή του.

Ένας άλλος τρόπος προσαρμογής της οικογένειας στις καθημερινές προκλήσεις είναι η δημιουργία συμμαχιών. Πολλές φορές υπάρχουν συμμαχίες ανάμεσα στο ένα παιδί (ή/και στα δύο παιδιά) και τον έναν γονέα. Για παράδειγμα, η μεγάλη εμπλοκή μιας μητέρας ή ενός πατέρα με τα μικρότερα παιδιά, ενδέχεται να αναγκάσει τον άλλον γονέα να απομακρυνθεί τόσο ώστε να διατηρεί έναν περιφερειακό ρόλο στην οικογένεια. Επίσης, υπάρχουν και περιπτώσεις όπου εμφανίζονται οι  διαφωνίες ενός ζευγαριού ως προς τους τρόπους ανατροφής των παιδιών , ανάλογα με την ιστορία και την οικογένεια καταγωγής του κάθε μέλους. Δηλαδή, εάν ο ένας γονέας υιοθετεί το ρόλο του “καλού” λέγοντας στο παιδί πως μπορεί, για παράδειγμα, να αγοράσει ό,τι επιθυμεί, ενώ από την άλλη ο άλλος γονέας λέει «όχι», τότε μπορεί να δημιουργηθεί συμμαχία ανάμεσα στο παιδί και στον “καλό” γονέα και απόρριψη/ματαίωση του άλλου γονέα. Αυτό, με τη σειρά του μπορεί να δημιουργήσει περαιτέρω προβλήματα.

Οι περισσότερες οικογένειες έχουν υποσυστήματα τόσο με συγκεχυμένα όσο και με άκαμπτα όρια. Στα συγκεχυμένα όρια, όπου τα μέλη δεν διαφοροποιούνται με βάση τα υποσυστήματα στα οποία ανήκουν και χρειάζεται να γίνονται η ‘φωνή’ των άλλων μελών, μπορεί να συναντήσουν δυσκολίες στην αυτονομία και στον έλεγχο των προβλημάτων, γεγονός που ενδέχεται να εμποδίσει, ιδιαίτερα στα παιδιά, την ανάπτυξη των γνωστικό-συναισθηματικών ικανοτήτων τους. Στα άκαμπτα και σαφή όρια, από την άλλη,  τα αποσυνδεδεμένα μέλη μπορεί να λειτουργούν αυτόνομα, μεγαλώνοντας ωστόσο με μια διαστρεβλωμένη εικόνα της ανεξαρτησίας, όσον αφορά την αφοσίωση και την αναζήτηση βοήθειας όταν την χρειάζονται.

Κάθε οικογένεια, λοιπόν, κινείται σε κάποιο σημείο ενός συνεχούς άξονα. Δεν πρόκειται για κάτι που κατηγοριοποιούμε ως λειτουργικό ή δυσλειτουργικό, αλλά ως μια συγκεκριμένη προτίμηση ως προς το στιλ αλληλεπίδρασης που υιοθετούν τα μέλη. Με την εμφάνιση κάποιων ανησυχητικών, για την οικογένεια, συμπεριφορών, καλούμαστε να δούμε το τι εξυπηρετεί η οικογενειακή δομή μέχρι τώρα, σε ποια θέση τοποθετούνται τα υποσυστήματα και στο πως μπορούμε να βρεθούμε σε μια κατάσταση που θα μας απομακρύνει από την ισορροπία της δομής, διευρύνοντας το πεδίο του δυνατού.